ironfe

دەربارە:

• زانیارییە سەرەتاییەکان:
- پێناسەی ڤیتامین: ئاسن کانزایەکی گرنگە بۆ تەندروستی مرۆڤ. بەشێکی سەرەکییە لە هیمۆگلۆبین، کە پڕۆتینێکە لە خڕۆکە سوورەکانی خوێندا و ئۆکسجین لە سییەکانەوە بۆ هەموو بەشەکانی تری جەستە دەگوازێتەوە.
- جۆری ڤیتامین: ئاسن کانزایە، نەک ڤیتامین بە مانای تەقلیدی. لە ئاودا ناتوێتەوە و لە چەوریشدا ناتوێتەوە.
- گرنگی بۆ جەستە: ئاسن ڕۆڵێکی بنەڕەتی دەگێڕێت لە گواستنەوەی ئۆکسجین، بەرهەمهێنانی وزە، گەشەکردن و پەرەسەندنی خانەکان، و کارکردنی سیستەمی بەرگری.

• تایبەتمەندییە بایۆکیمیاییەکان:
- کارکردنی مۆلیکیولی: ئاسن بەشدارە لە کارلێکە کیمیاییەکان وەک Redox reactions، کە تێیدا ئەلیکترۆن دەبەخشێت یان وەردەگرێت. لەناو هیمۆگلۆبیندا، ئاسن بە ئۆکسجین دەبەسترێتەوە و ڕێگە دەدات بە گواستنەوەی ئۆکسجین.
- میتابۆلیزم و هەڵمژین: هەڵمژینی ئاسن لە ڕیخۆڵە باریکەدا ڕوودەدات. هەڵمژینەکە بەندە لەسەر جۆری ئاسن (Heme iron لە ئاژەڵەکاندا باشتر هەڵدەمژرێت لە Non-heme iron لە ڕووەکەکاندا)، هەروەها بوونی ماددەکانی تر لە خۆراکدا (وەک ڤیتامین سی کە هەڵمژین زیاد دەکات).
- کۆکردنەوە لە جەستەدا: ئاسن لە جەستەدا لە شێوەی فێریتین و هیمۆسیدرین کۆدەکرێتەوە، بەزۆری لە جگەر، سپڵ، و مۆخی ئێسکدا.
- ماوەی مانەوە لە جەستەدا: ئاسن بە شێوەیەکی گشتی لە جەستەدا دەمێنێتەوە، بەڵام بەردەوام لەناو دەورەی خوێندا دەسوڕێتەوە و لە پرۆسە بایۆلۆجییەکاندا بەکاردێت.

• کاریگەرییەکانی تەندروستی:
- کارکردنی سەرەکی: گواستنەوەی ئۆکسجین، بەرهەمهێنانی وزە، و کارکردنی سیستەمی بەرگری.
- کاریگەری لەسەر سیستەمەکانی جەستە: کاریگەری لەسەر هەموو سیستەمەکانی جەستە هەیە، بەتایبەتی سیستەمی خوێن، دڵ و دەمارەکان، و مێشک.
- سوودەکانی تەندروستی: یارمەتی دەدات لە ڕێگریکردن لە کەمخوێنی، زیادکردنی ئاستی وزە، باشترکردنی توانای زەینی، و بەهێزکردنی سیستەمی بەرگری.
- ڕۆڵی لە پێشگیری لە نەخۆشی: ڕۆڵی هەیە لە پێشگیری لە کەمخوێنی ئاسن (Iron deficiency anemia)، کە دەبێتە هۆی ماندوێتی، بێهێزی، و کێشەی زەینی.

• سەرچاوەکانی سروشتی:
- خۆراکە سەرەکییەکان: گۆشتی سوور، پەلەوەر، ماسی، سەوزە گەڵا سەوزەکان (وەک سپێناخ)، فاسۆلیا، نیسک، و دانەوێڵە دەوڵەمەندکراوەکان.
- میقداری بەردەست لە خۆراکەکاندا: میقداری ئاسن لە خۆراکەکاندا جیاوازە. گۆشتی سوور دەوڵەمەندترین سەرچاوەیە، لەکاتێکدا سەوزەکان و دانەوێڵەکان ڕێژەیەکی کەمتریان تێدایە.
- فاکتەرەکانی کاریگەر لەسەر هەڵمژین: ڤیتامین سی هەڵمژینی ئاسن زیاد دەکات، لەکاتێکدا ماددەکانی وەک تانین (لە چادا) و فیتات (لە دانەوێڵەکاندا) ڕەنگە هەڵمژین کەم بکەنەوە.

• تایبەتمەندییە تایبەتەکان:
- خاڵە گرنگەکان: ئاسن پێویستە بۆ گەشەکردنی منداڵان و ئافرەتانی دووگیان. کەمی ئاسن دەتوانێت ببێتە هۆی کێشەی تەندروستی جددی.
- جیاوازی لە ڤیتامینە هاوشێوەکان: ئاسن جیاوازە لە ڤیتامینەکانی تر، چونکە کانزایە و بەشدارە لە پێکهاتەی هیمۆگلۆبین.
- زانیارییە کلینیکییەکان: پشکنینی خوێن دەتوانێت ئاستی ئاسن لە جەستەدا دیاری بکات. چارەسەری کەمی ئاسن دەکرێت لە ڕێگەی تەواوکەرەکان (supplements) و گۆڕینی ڕێجیمەوە بێت.